بساط بازار لوازم آرایشی ارگانیک در ایران بیشتر در بستر شبکه‌های اجتماعی و مخصوصا اینستاگرام چیده شده است. «لوازم آرایشی گیاهی»، «لوازم آرایشی دست‌ساز» و «فروش محدود» آنقدر عناوین جذابی هستند که هر خریداری را ترغیب کنند تا ارقام گزاف برای کالاهایی خرج کند که هیچ شناسنامه رسمی‌ای ندارد. ایران یکی از رویشگاه‌های اصلی گیاهان دارویی است. بنا بر اعلام معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، حدود 2۳۰۰ گیاه دارویی در ایران شناسایی شده و گردش مالی گیاهان دارویی در ایران تقریبا سه میلیارد دلار است. همین پیش‌زمینه کافی است تا تبلیغات لوازم آرایشی گیاهی در بازار ایران کارساز باشد.
با این حال درباره درستی ادعای فروشندگان مبنی بر ارگانیک بودن محصولات آرایشی بدون شناسنامه، هیچ اطمینانی وجود ندارد. در مجموع باید گفت که لوازم آرایش گیاهی یا در اصطلاح تخصصی‌تر «ارگانیک» پدیده تازه بازار جهان است. البته کالاهای ارگانیک فقط به لوازم آرایشی محدود نمی‌شود و بازار مواد غذایی ارگانیک و حتی پوشاک با الیاف طبیعی چند سالی است که داغ شده است. مروجان کالاهای ارگانیک مدعی‌اند که در تهیه محصولات خود، مواد اولیه کاملا طبیعی استفاده کردهاند و این مزیتی بزرگ در مقابل کالاهایی است که پایه آنها مواد شیمیایی است و می‌تواند سلامت انسان را به خطر بیندازد. همین مزیت، کالاهای ارگانیک را به‌عنوان کالای لوکس معرفی کرده و قیمت بالاتری نسبت به سایر محصولات رقیب دارد اما قیمت بالاتر، انگیزه تقلب گسترده را در بازار کالاهای ارگانیک ایجاد کرده است.
محصولات ارگانیک؛ از ادعا تا واقعیت
فروشندگان لوازم آرایشی ارگانیک به شما می‌گویند که در تولید محصول فقط از روغنها و گیاهان طبیعی استفاده شده و برای پرورش آن گیاهان، از کود‌های شیمیایی استفاده نشده است. به عبارت دیگر، موادی که در ترکیبات لوازم آرایشی به کار رفته، در فرآیند طبیعی و عادی خود رشد کرده و هیچ نوع مواد شیمیایی برای آنها استفاده نشده است. بسیاری از فروشندگان برای آنکه خیال شما را از ارگانیک بودن محصول راحت کنند، مدعی می‌شوند که مواد اولیه گیاهان خودرو هستند یا از رویشگاه‌های وحشی تهیه شدهاند بنابراین پای هیچ مزرعه‌داری در میان نبوده که بخواهد سم و کود شیمیایی مصرف کند.
آنها توضیح می‌دهند که در لوازم آرایشی و بهداشتی ارگانیک، از موادی مانند عصاره شیرین‌بیان، سدر، بابونه، رزماری، عسل و… استفاده می‌شود. همچنین محصولات آرایشی و بهداشتی ارگانیک، عطر و رایحه طبیعی مانند گل سرخ و گل‌محمدی دارند و بدون مواد نگه‌دارنده هستند بنابراین عمر کوتاهی دارند و باید دور از نور خورشید نگهداری شوند.
برخی دیگر از عرضه‌کنندگان لوازم آرایشی ارگانیک مدعی‌اند که به جز مواد اولیه گیاهی، از مواد معدنی یا حیوانی هم در تولید محصولات خود استفاده کردهاند بیشتر محصولات ارگانیک در ایران از جمله لوازم آرایشی بدون هیچ‌گونه شناسنامه و لیبل و برچسب عرضه می‌شوند و فروشندگان این مساله را با دست‌ساز بودن محصول توجیه می‌کنند.
در این میان گروهی از عرضه‌کنندگان اقدام به تهیه کاتالوگ و برچسب‌‌ها و شناسه‌هایی کردهاند که روی عنوان ارگانیک تاکید دارد یا عبارتUSDA را روی بسته‌بندی درج کردهاند که به معنی محصول ارگانیک و طبیعی است.
با این حال ادعای تولید محصولات ارگانیک آنقدر بزرگ است که بسیاری از کارشناسان و فعالان بازار نمی‌توانند روی این ادعا صحه بگذارند. تولید یک محصول ارگانیک به آن معناست که نه تنها ماده اولیه کالا باید ارگانیک و طبیعی باشد که حتی در تولید ماده اولیه هم نباید هیچ‌گونه مواد شیمیایی استفاده شود؛ به این معنا که اگر گیاهی به‌عنوان ماده اولیه لوازم آرایشی گیاهی استفاده شده است، نباید در تهیه آن گیاه هیچ کود و سم و سایر مواد شیمیایی به کار رفته باشد. علاوه بر این خاک زمینی که گیاه در آن روییده است، بیش از یک دهه با مواد شیمیایی تغذیه نشده باشد.
همچنین اگر از محصولی حیوانی در تهیه لوازم آرایشی ارگانیک استفاده شده باشد، تغذیه حیوان باید با گیاهان ارگانیک باشد و حیوان داروهای شیمیایی و واکسن و … دریافت نکرده باشد.
بدیهی است که پشت سر گذاشتن چنین استانداردهای سختگیرانه‌ای، کار هرکسی نیست. گذشته از این، پرسش اصلی آنجاست که نظارت بر اجرای تمام این مراحل بر عهده چه کسی بوده است؟ بنابراین ادعای عرضه کالای ارگانیک و لوازم آرایشی ارگانیک بسیار بزرگ است. آنقدر که ایمانه دهقان، رئیس سابق اداره آرایشی و بهداشتی معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، در ۲۱ مرداد ۱۳۹۷ به مهر گفت: «تولید محصولات آرایشی و بهداشتی با پایه گیاهی را قبول ندارم.»
آشفته بازار لوازم آرایشی ارگانیک در اروپا
این گرفتاری در بازار محصولات ارگانیک به بازار ایران محدود نمی‌شود و در سراسر دنیا چنین دغدغه‌هایی مطرح است.
امروزه در سرتاسر جهان بیش از ۳۵۰ نهاد بازرسی قانونی برای تایید ارگانیک بودن محصولات پایه‌گذاری شده است.
در واقع در هر کشور بر پایه استاندارهای تولید و پرورش محصولات به آنها لیبل ارگانیک تعلق می‌گیرد. بررسی و تایید بسیاری از لوازم آرایشی و بهداشتی مشهور ارگانیک در جهان بر اساس دو استاندارد USDA کشور آمریکا وCOSMOS Organic اروپاست. استفاده از منابع سازگار با محیط‌زیست در تولید محصولات ارگانیک از مهم‌ترین معیارهای این دو استاندارد جهانی است اما با وجود چنین تشکیلات عریض و طویلی، باز هم تقلب در بازار محصولات ارگانیک جهان زیاد است.
در سال ۲۰۱۷ میلادی انجمن خاک (Soil Association) اصطلاح سبزشویی را برای تقلب گسترده در بازار محصولات ارگانیک به کار برد. سبزشویی یا Greenwashing در واقع به ادعاهای بی‌پایه یا گمراه‌کننده‌ای اشاره دارد که در مورد زیست‌محیطی بودن یا ارگانیک بودن یک محصول، خدمات، فناوری یا فعالیت شرکت ادعا می‌شود.
انجمن خاک هشدار داده است که بسیاری از برندها در حالی از واژه ارگانیک روی برچسب محصولاتشان استفاده می‌کنند که این محصولات گواهی ارگانیک ندارند.
گاردین در این زمینه نوشته است: «سازندگان بسیاری از محصولات آرایشی «ارگانیک» به برچسب‌گذاری که معنی روشنی ندارد و باعث گمراه شدن مشتریان می‌شوند، اقدام می‌کنند. براساس نتایج یک نظرسنجی، ۷۶ درصد از مصرف‌کنندگان به این گمراهی و سردرگمی اعتراف کردهاند.»
بنا بر گزارش انجمن خاک، خرید و فروش محصولات آرایشی و بهداشتی بیش از بیست درصد در سال ۲۰۱۶ افزایش داشته است. همچنین ارزش بازار محصولات آرایشی ارگانیک در انگلستان حدود ۶۱.۲ میلیون پوند است.
انجمن خاک هشدار می‌دهد صنعت محصولات آرایشی و بهداشتی سرمایه را به بازاریابی محصولات به اصطلاح «سبز» اما تقلبی، به جای خرج کردن در زمینه مواد سازگار با محیط‌زیست و محصولات عاری از سم که به پوست ضرر نمی‌رساند، اختصاص می‌دهد.
این گزارش تاکید می‌کند که برخلاف مواد غذایی ارگانیک که باید به مقررات سختگیرانه اتحادیه اروپا پایبند باشند، هیچ استاندارد قانونی‌ای برای استفاده از شرایط ارگانیک یا طبیعی روی محصولات زیبایی وجود ندارد و در عمل، هر برند تجاری یا محصول زیبایی را می‌توان به‌عنوان طبیعی یا برچسب ارگانیک عرضه کرد، حتی اگر حاوی هیچ ماده ارگانیک یا طبیعی‌ای نباشد.
در ادامه این گزارش همچنین قید شده که در رویارویی با نبود قانون در این زمینه، سازمان‌های تخصصی استانداردهای شفاف، مستقل، داوطلبانه برای تشویق استفاده مسئولانه از اصطلاح «ارگانیک» ایجاد کردهاند. Natrue وCosmos دو نمونه از این موارد هستند که با استاندارد NSF-ANSI از ایالات متحده در برخی از محصولات در انگلستان دیده می‌شوند. پیتر ملچت، مدیر سیاست انجمن خاک، گفته است: «برچسب‌های محصولات با واژگان گمراه‌کننده باعث سردرگمی مشتریان می‌شوند. تحقیقات ما نشان می‌دهد که برای مصرف‌کنندگان بسیار دشوار است تا بتوانند انتخاب درستی هنگام خرید داشته باشند.»
در همین زمینه نتایج تحقیقات جدید نشان می‌دهد که ۷۲ درصد از مردم معتقدند اعتمادشان را نسبت به برندی که ادعا می‌کند محصولاتش ارگانیک است، از دست داده‌اند.
انجمن خاک همچنین جدولی منتشر کرده که نشان‌دهنده گروهی از مارک‌‌ها و محصولات زیبایی در بازار است که با برچسب‌گذاری نادرست، ادعا کردهاند محصولاتشان ارگانیک هستند. این موضوع شامل برندهای تجاری است که واژه «آلی» در برچسب‌‌ها قرار داده‌اند، در صورتی که محصولات ارگانیک نیستند. ویویان هاوارد، استاد بازنشسته مرکز علوم زیستی‌مولکولی دانشگاه اولستر، کسی که مواد تشکیل‌دهنده را ارزیابی می‌کند، گفته است: «من در محصولاتی که با برچسب گمراه‌کننده، ادعای ارگانیک بودن می‌کنند، موادی یافتم که سرطان‌زا بودند. محصولات ارگانیک اصل مستقل تایید شدهاند و من از مصرف‌کنندگان می‌خواهم که چنین محصولاتی را انتخاب کنند.»
محصول ارگانیک به معنی کالای بدون عوارض نیست
گذشته از این، ابعاد دیگری از بازار لوازم آرایشی ارگانیک وجود دارد که یک پژوهشگر حوزه سلامت در گفتگو با ایرنا آن را توضیح می‌دهد.
محمد بقایی، پژوهشگر داروساز و مشاور اداره کل فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی سازمان غذا و دارو، به ایرنا گفته است: «گاهی فرآورده آرایشی تقلبی با ادعای گیاهی بودن به‌عنوان فرآورده سالم به مشتریان فروخته می‌شود و مشتریان تصور می‌کنند چون فرآورده آرایشی، گیاهی است، عوارضی ندارد در حالی که این فرآورده‌‌ها می‌توانند آلرژی‌زا باشند. این در حالی است که در فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی اصل بر سلامت کالاست و تا اصل سلامت احراز نشود، ادعاهای دیگر ارزشی ندارد.»
او تاکید کرده است: «فرآورده‌های گیاهی، آرایشی و بهداشتی که به صورت دست‌ساز در منازل یا کارگاه تولید می‌شوند، به فرض داشتن مشتقات گیاهی یا طبیعی همانند عصاره‌های گیاهی با انواع روغن نیز می‌توانند آلرژی‌زا باشند. همچنین در این‌گونه محصولات، علاوه بر خطر آلرژی‌زایی، احتمال اکسیده شدن هم وجود دارد و فرد ممکن است از این روغنها برای نرم‌کنندگی یا آثار دیگر استفاده کند اما با اکسیده شدن این مواد در پوست، لک ایجاد می‌شود.»
بقایی افزوده است: «جالب است بدانیم حدود ۱۰ سال گذشته در اروپا ۲۶ ماده گیاهی که در صنعت عطر و اسانس به‌کار می‌رفتند، به عنوان مواد آلرژی‌زا به دنیا معرفی شدهاند که وجود آنها باعث حساسیت می‌شود و تولیدکنندگان اروپایی براساس قوانین اتحادیه اروپا موظف هستند در صورت وجود این مواد در فرآورده‌های آرایشی، اسامی آنها را در برچسب محصولات درج کنند تا در صورت حساسیت به آنها، مشتریان از مصرف خودداری کنند. گاهی مشاهده می‌شود برخی افراد هنگامی که به گیاهی دست می‌زنند، شدیدا دچار آلرژی می‌شوند و گاهی منجر به بستری در اورژانس می‌شود بنابراین صرف اینکه ماده‌ای گیاهی یا طبیعی یا حتی ارگانیک باشد، دلیلی بر سلامت آن ماده نیست و اگر قرار است مصرف موضعی شود، حتما برای اطمینان از نداشتن حساسیت باید تست‌های مختلفی را پشت سر بگذارد تا بتواند با دریافت مجوزهای لازم به بازار عرضه شود.»
این پژوهشگر همچنین توضیح می‌دهد: «افراد باید آگاه باشند به‌کارگیری اجزا یا عصاره یا افشره از گیاهان ناشناخته هم بسیار خطرناک است زیرا در صورت بروز مشکل، پزشک معالج به‌علت این ناشناختگی شاید نتواند به موقع اقدامات درمانی لازم را انجام دهد. باید به یاد داشته باشیم فرمولاسیون محصولات آرایشی و بهداشتی مقوله‌ای کاملا تخصصی است و ورود به این حوزه تخصصی، دانش و تجربه می‌خواهد. به علاوه، فرد شاغل در این حوزه باید با تازه‌های تکنولوژی، علم و قوانین مرتبط با سلامت این رشته کاملا آشنا باشد و بداند که عرضه هر محصولی برای او مسئولیت‌های ویژه‌ای ایجاد می‌کند.»
با وجود وسوسه‌های تبلیغاتی و عناوین فریبنده در بازار محصولات ارگانیک و به ویژه لوازم آرایشی ارگانیک باید گفت که با این بازار باید با دقت و حساسیت ویژه مواجه شد و به سادگی به کاتالوگ‌های تبلیغاتی اعتماد نکرد.
